مقدمه
متخصصین تغذیه، هندوانه را به خاطر میزان بالای آبی که در خود دارد، (تقریبا 92 درصد از حجم این میوه) و مقدار کالری آن، جزء با ارزش ترین میوه ها می دانند، و مصرف آن را توصیه می کنند.در حال حاضر 5 کشور چین، ترکیه، ایران، برزیل و مصر تولیدکننده برتر این محصول هستند. مراکز کشت عمده هندوانه در ایران، استان های خوزستان، هرمزگان، فارس، سیستان بلوچستان، بوشهر و کرمان هستند، و ایران این محصول را به کشورهای عراق، کویت، بحرین و امارات صادر می کند.میوه هندوانه ممکن است، دارای تعداد زیادی بذر (تخمه هندوانه) باشد، که به رنگ های سفید، زرد، قهوه ای، سیاه و قرمز در داخل آن وجود دارند. حتی ممکن است این میوه بذر نداشته باشد. میوه بدون بذر را برای بار اول، ژاپنی ها تولید کردند.
ریشه های گیاه هندوانه عمیق و گاهی تا دو متر (بخصوص در انواع هندوانه های دیم) می رسد . ضمنا هندوانه گیاهی است تک پایه ، یعنی گل های نر و ماده آن روی یک پایه قرار دارند ولی جدا از هم هستند.
تصویر (1)
ارقام مناسب هندوانه
ارقام هندوانه بر اساس چگونگی ایجاد دانه به 3 گروه آزاد گرده افشان، هیبرید و تریپلوئید (بدون دانه) تقسیم می شوند. از طرفی بر اساس شکل میوه، رنگ و نقوش روی پوست میوه و اندازه میوه طبقه بندی می گردند.
ارقام هندوانه متفاوت اند واز رنگ های خاکستری تا سبز تیره و رنگ گوشت صورتی تا قرمز تیره و شکل های گرد تا دراز و استوانه ای دارند. آنچه که مورد پسند اکثریت مردم است، هندوانه ای با گوشت قرمز تیره و بذر تیره رنگ است.
کاشت رقم مناسب و بذر هایی با قوه نامیه بالا بسیار حائز اهمیت می باشد. لذا به کشاورزان محترم توصیه می شود، علاوه بر نام رقم، به تاریخ تولید و انقضا که بسیار مهم است، توجه نمایند، زیرا قوه نامیه هندوانه با گذشت زمان شدیدا کاهش می یابد. ازارقام ایرانی می توان هندوانه های قرق، شریف آبادی، محبوبی و همدانی را نام برد. از ارقام خارجی می توان رقم چارلستون گری، دیسکی کوئین، فیرفاکس، چیلیان بلاک و کونگور را نام برد.
تاریخ کشت هندوانه
از آنجایی که منشاء احتمالی هندوانه آفریقا بوده، و از گیاهان گرمسیری می باشد، دمای حداقل 15 الی 20 درجه سانتی گراد برای سبز شدن آن لازم می باشد، با توجه به درجه حرارت های مذکور می توان، بعد از گرم شدن هوا از اواسط فروردین اقدام به کاشت هندوانه نمود. درجه حرارت مناسب برای جوانه زنی زمانی است، که دمای خاک در حدود 35 درجه سانتی گراد باشد. در دمای خاک کمتر از 21 درجه سانتی گراد، روند جوانه زنی کند می شود. اما در دمای 25 درجه سانتی گراد طی 5 روز سبز خواهد شد. در دمای خاک کمتر از 15 درجه سانتی گراد، بذور جوانه نمی زنند. حداکثر سرعت جوانه زنی در دمای 35 درجه سانتی گراد اتفاق میافتد.
از آنجایی که در محصولاتی همچون هندوانه عرضه هرچه سریع ترمحصول به بازار به دلیل قیمت بالا از نظر اقتصادی به نفع کشاورز خواهدبود، در اسفندماه بذرهای هندوانه را زیر تونل های پلاستیکی داخل گلدان های پلاستیکی پرورش داده، و به محض مساعد شدن هوا گیاهچه ها را به مزرعه انتقال می دهند.
نحوه کاشت هندوانه
نحوه کشت هندوانه به 2 صورت انجام می گیرد:
کشت سنتی یا غرقابی، در این روش فاصله بین جوی ها بین 50-40 سانتی متر است. روش قطره ای یا نوار تیپ، در این روش فاصله بین جوی ها بین 100-60 سانتی متر است.
روش مالچ، در این روش فاصله بین جوی ها 2 متر است و در روی محصول پلاستیک های یووی دار قرار می گیرد، به همین علت تعداد علف های هرز بسیار کم می باشد. در مزارع هندوانه استفاده از کاه و کلش و بقایای گیاهی از مهم ترین موادی هستند، که می توان از آنها به عنوان مالچ بهره گرفت که خود نیز یک روش برای کنترل علف های هرز می باشد.
هندوانه به دو صورت بذر و نشاء کشت می گردد. در مناطقی که شرایط رشد بذر وجود دارد مانند شهرهای شمالی به دلیل رطوبت و یا برخی از شهرهای جنوبی، معمولا کشت به صورت بذر انجام می شود. استفاده از بذرمال حاوی روی و قارچ کش برای مرحله کاشت بذر توصیه می شود. در برخی مناطق شرایط رشد بذر وجود ندارد و کشت به صورت نشاء انجام می شود. ایران به واسطه داشتن شرایط آب و هوایی متفاوت دارای 2 فصل کشت است. کشت پائیزی در مناطقی است که زمستان سردی ندارند، و از ماه مهر الی آبان کشت شروع شده، و در فروردین و اردیبهشت ماه برداشت انجام می شود. کشت بهاری در مناطقی است، که زمستان سردی دارند و از اسفند ماه شروع شده و در مرداد ماه تا مهر ماه برداشت صورت می گیرد.
آب و هوای مناسب کشت هندوانه
هندوانه طالب آب و هوای گرم و فصل رشد طولانی است، و به رطوبت زیاد هوا خیلی حساس نیست. اما در نواحی مرطوب بیماری های برگ شایع تر از نواحی خشک است. بنابراین هندوانه مخصوص مناطق دارای تابستان طولانی و گرم و خشک تا نسبتاً مرطوب است. هندوانه در دمای 15-20 درجه جوانه می زند، و در دمای 25-30 درجه رشد می کند، و در دوره رشد طولانی خود، مانند سایر گیاهان هم خانواده اش، بسیار نیازمند گرماست و نسبت به سرما حساس می باشد.
فواصل ردیف
در کشت جوی و پشته ای با توجه به اینکه در یک طرف و یا در هر دو طرف جوی ها اقدام به کشت می شود، به ترتیب می توان فواصل جوی ها را 2/5 الی 3 متر و 4/5 الی 5 متر در نظر گرفت. فواصل بوته روی پشته ها را می توان یک متر در نظر گرفت ولی اگر میوه های درشت تر مورد پسند بازار مصرف هستند به عنوان مثال برای بذر هندوانه سوپر دراگون لازم است، فاصله های بوته ها روی ردیف افزایش یابند. بنابراین برای عرضه سریع تر محصول به بازار کشت جوی و پشت های تحت شرایط آبی ترجیحا مناسب تر است.
خاک مناسب هندوانه
برای کشت هندوانه خاک های حاصلخیز (مخصوصا خاک های لومی شنی) حاوی مواد آلی کافی با قدرت نگهداری آب کافی، زهکشی مناسب و خاک کمی اسیدی با pH بین 6 تا 6/5 مناسب می باشد، بنابراین این محصول خاک های خنثی تا کمی اسیدی را می پسندد، و خاک های شنی لومی و شنی رسی برای کشت آن مناسب می باشند، زیرا در بهار زودتر از سایر زمین ها گرم می شوند.
هرچند هندوانه خاک های اسیدی تا 5/5PH را تحمل می کند، اما به برخی از عناصر میکرو نیاز دارد که ممکن است، در برخی خاک ها قابل دسترس نباشد. مقدار کم منیزیم و یا نسبت بالای پتاسیم و کلسیم به منیزیم ممکن است سبب ریزش برگ ها شود. از طرفی کمبود کلسیم نیز می تواند مسئله ساز باشد، بدین ترتیب که اگر آب کافی نباشد و کلسیم کافی برای توسعه میوه مهیا نگردد، سوختگی گلگاه هندوانه حاد می شود، در نتیجه در خاک های خیلی سنگین، نمو گیاه به کندی انجام شده، و اندازه میوه و کیفیت آن نیز کاهش می یابد، و در خاک های سبک در صورتی که کود و آب کافی فراهم باشد، معمولا میوه هایی با کیفیت عالی تولید می کنند.
آبیاری
هندوانه محصولی است که 92 درصد آن از آب تشکیل شده است. بنابراین آبیاری زیادی می طلبد. ریشه هندوانه به طور بالقوه می تواند، تا عمق 1/5متری نفوذ کند، اما معمولا عمق موثر نفوذ ریشه کمتر از این مقدار می باشد. عمق حقیقی نفوذ ریشه به شرایط خاک و عملیات زراعی بستگی دارد. تنش خشکی در مراحل اولیه رویش ممکن است باعث کاهش سطح برگ و عملکرد میوه شود. ولی تنش خشکی در طی گلدهی و توسعه میوه شدیدترین تاثیر را دارد.
بعد از سبز شدن می توان تا مدت ها آبیاری نکرد. به هر حال زمان به لاله رفتن و شروع میوه دهی از نظر آبیاری، مراحل بسیار مهمی بوده، و باید مورد توجه قرار گیرند. در صورت فقدان آب کافی در مرحله تشکیل میوه تا برداشت، میوه بدشکل و سوختگی گلگاه افزایش میابد. کشاورزان محترم باید توجه داشته باشند، که بدشکلی میوه می تواند ناشی از خشکی، گرده افشانی ضعیف یا سایر عوامل باشد. در کشت هندوانه تنک کردن بوته های اضافی، وجین علف های هرز، خارج کردن میوه های بیمار و بدشکل بسیار حائز اهمیت است.
چند نکته در مورد آبیاری را باید مد نظر داشته باشید:
- آبیاری باید در سطح زمین انجام شود، مثل آبیاری قطره ای. از آب دادن بصورت اسپری، بارانی و آب پاشی خودداری کنید.
- چون این گیاه به آب زیادی نیاز دارد، ریشه های آن تا عمق زمین به دنبال آب فرو می روند . پس بهتر است خاک اطراف بوته تا عمق 6 اینچ یعنی 15 سانتی متر مرطوب باشد.
- آب مورد نیاز : در زمان شکوفه دادن 1 تا 2 اینچ آب در هفته
در آبیاری قطره ای روزی نیم ساعت آبیاری برای هر بوته کفایت می کند. اما باید این نکته مهم را مدنظر داشته باشید، که بوته هندوانه از زمانی که گل ها را تبدیل به میوه می کند، نیاز به آب بیشتری پیدا می کند، و اوج نیاز آن زمانی است، که هندوانه کال در حال رسیدن است. اگر آبیاری در این زمان کم باشد، هندوانه به اندازه کافی رشد نکرده و کیفیت میوه هم افت می کند.
تحقیقات بر روی نیاز آبی هندوانه نشان داده اگر چه با دوره آبیاری 5 روز عملکرد محصول بیشتری بدست می آید، ولی بازار پسندی میوه ها در دوره آبیاری 8 و 11 روز بیشتر بوده، ضمن اینکه میوه ها در دوره آبیاری 5 روزه دارای پوست ضخیم، گوشت نارس و سفید رنگ و مقدار کل مواد جامد محصول کمتری نسبت به 2 دوره آبیاری دیگر بوده است. دوره آبیاری و مقدار آب در هر نوبت برای هر زراعت بسته به شرایط آب و هوایی منطقه، بافت خاک و مرحله رشد گیاه تفاوت داشته و برای انجام دقیق و صحیح آن امکانات خاص لازم است، بنابراین به منظور تسهیل در امر اجرای آزمایش عموما به دوعامل رطوبت خاک و مرحله رشدی گیاه توجه می گردد.
هر نوع خاک از نظر بافت دارای یک مقدار ظرفیت ذخیره آب قبل استفاده برای گیاه می باشد، که در طی چند روز فاصله بین دو آبیاری پر و خالی می گردد. این ظرفیت تقریبا در خاک های سبک تا سنگین برای 1 متر عمق خاک در حدود 10 تا 25 سانتی متر آب تغییر می کند. خاصیت مخزنی خاک و روند رشد گیاه ( عمق ریشه) این امکان را می دهد، که بتوان دور نسبتا مناسب و ثابتی را بدست آورد و عمق آب آبیاری را به طریقی تنظیم نمود که در طول رشد گیاه رطوبت کافی در اختیار گیاه قرار گیرد.
هنگامی که در اوایل فصل رشد، دوره خشک و مرطوب یا درجه حرارت های خیلی گرم و سرد به طور متناوب حادث شود، حفره خالی در گوشت میوه (hollow heart) ایجاد می شود، که گردافشانی مناسب از بروز این عارضه جلوگیری می کند.
نیتروژن و آب زیاد به خصوص در زمان تشکیل میوه ممکن است باعث ایجاد این عارضه و بی مزه شدن میوه گردد. هنگامی که میوه ها در حدود 4/5 الی 6/5 کیلوگرم هستند، آب خیلی زیاد ممکن است باعث شکافته شدن میوه هندوانه شود. بعد از تشکیل میوه، بوته هندوانه نبایستی با تنش خشکی مواجه گردد.
در کشت هندوانه قبل از ظهور گیاهچه، اوایل گلدهی و ده روز قبل از برداشت، دوره های بحرانی از نظر وقوع تنش رطوبتی محسوب می شوند. کمبود رطوبت در زمان کاشت باعث سبز غیریکنواخت می گردد، کمبود رطوبت در زمان گلدهی منجر به تشکیل کمتر میوه و بدشکلی آنها می گردد. در حالی که تنش رطوبتی در نزدیکی دوره برداشت شدیدا اندازه میوه را کاهش می دهد، و بوته سریعتر از بین می رود. با نزدیک شدن مرحله برداشت آبیاری را محدود می کنند، زیرا آبیاری زیاد در این مرحله باعث ایجاد عارضه (white heart)، کاهش درصد قند و ترکیدن میوه می گردد. برای جلوگیری از بیماری های برگی اواخر عصر یا در شب آبیاری نمی کنند. خاک دادن پای بوته ها از نظر حفظ رطوبت در اطراف ریشه حائز اهمیت است.
کود دهی
مقدار کود مصرفی بستگی به نتیجه تجزیه خاک مزرعه خواهد داشت. نموبرداری از خاک مزرعه طوری انجام می شود که نمونه، نماینده خاک مزرعه باشد.
از مرحله جوانه زنی تا شروع گلدهی، گیاه برای رشد ساقه و توسعه پوشش برگی، نیاز عمده ای به ازت و فسفر دارد. در مرحله تشکیل میوه هندوانه، نیاز به سه عنصر اصلی ازت، فسفر و به خصوص پتاسیم و همچنین ریزمغذی ها،افزایش میابد، البته نباید در مصرف کود های ازته افراط کرد، زیرا مصرف بیش از حد ازت بر اندازه، رنگ و مزه و درصد مواد جامد میوه هندوانه اثر منفی می گذارد، مقاومت گیاه را نسبت به برخی بیماری ها کاهش می دهد.
مصرف کافی پتاسیم به همراه ریز مغذی ها در این مرحله، علاوه بر بهتر شدن شکل هندوانه، قرمز شدن رنگ آن، افزایش ویتامین C، گوشت دار شدن و زودرسی میوه، مقاومت را در برابر تنش ها، بیماری ها و آفات می افزاید، و باعث بالا رفتن میزان تولید و بازار پسندی محصول می شود، و در ضمن، گیاه را در برابر شوری و کم آبی مقاوم تر می کند، و بازیافت آب و کود را نیز افزایش می دهد.
عناصر منیزیم و کلسیم در بهبود کیفیت هندوانه نقش اساسی بازی می کنند. مصرف کافی کلسیم، سبب بهتر شدن کیفیت گوشت میوه، بهبود خاصیت انبار داری و کاهش صدمات در حمل و نقل، و کمبود این ماده، باعث افزایش پوسیدگی گل، ترک خوردن هندوانه و شیوع برخی بیماری های قارچی می شود.
بنابراین قبل از کشت کود دامی پوسیده یا پلت مرغی حاوی هیومیک، کود گوگرد، سولفات آمونیوم، سولفات پتاسیم به زمین داده می شود. کود حیوانی باید 99 درصد گاوی باشد نکته ای که بایستی مورد توجه قرار گیرد، این است که این کود مورد استفاده باید 7 سال زیرنور خورشید قرار گرفته باشد، در غیر این صورت محصول دچار افت می شود. استفاده از کود گوگرد پودری نسبت به گوگرد عدسی ارجحیت دارد، چون به دلیل حلالیت بالا سریع تر در دسترس گیاه قرار می گیرد.
کود کامل فسفاته و پتاسه را به صورت نواری و در ناحیه توسعه ریشه یا به صورت کپه ای، قبل از کاشت به خاک می دهند. بجای استفاده از سولفات آمونیوم و سولفات پتاسیم می توان از اوره استفاده کرد که حلالیت و جذب بالاتری دارد، لازم به ذکر است که یک سوم کود نیتروژنه در زمان کاشت، یک سوم در زمان لاله رفتن و یک سوم باقی مانده نیز در زمان گلدهی به صورت سرک مصرف می گردد.
یک هفته بعد از انتقال نشاء به علت مرطوب بودن خاک، در این مرحله کوددهی 20 20 20 همراه با آمینواسید و جلبک بیشتر به صورت محلول پاشی انجام می شود. در زمان رشد رویشی هندوانه، حدودا 10 روز بعد از نشاء کاری کودهای هیومیک، 10 10 30 و نیترات منیزیم همراه با آب آبیاری مورد استفاده قرار می گیرد.
همچنین قبل از گلدهی می توان نسبت به محلول پاشی کودهای ریز مغذی اقدام نمود. در مرحله گلدهی که مرحله حساس به حساب می آید، و آبیاری سبب ریزش گل و قارچ گرفتن محصول می گردد، کودهای مورد استفاده در این مرحله 20 20 20، نیترات کلسیم وکود مایع کلسیم بور می باشد.
در مرحله تشکیل میوه و سایز گرفتن، کودهای پتاس بالا 36 12 12، سولفات منگنز، سولفات روی، کود میکروکامل و کلسیم بور یا نیترات کلسیم استفاده می شود، که کودهای حاوی کلسیم سبب جلوگیری از ترکیدگی، دم سوختگی، کله قندی شدن و افزایش سایز میوه می شود، همچنین استفاده از کودهای حاوی روی و بور بالا به قندآوری و یکدست شدن محصول کمک می کند. در مرحله رسیدن میوه آبیاری به صورت روزانه انجام می شود، و کودهای پتاس بالا 40 10 10، نیترات کلسیم، سولفات منیزیم و میکرو کامل همراه با آب آبیاری استفاده می شود.
قابل توجه کشاورزان محترم، ازآنجایی که کشت هندوانه در مناطق گرمسیری متداول تر است، استفاده از ترکیب ضد شوری دی سالین طی مراحل آبیاری بسیار موثر است. در استفاده از کودهای شیمیایی بایستی دقت شود فاصله زمانی هر کوددهی کمتر از 10 روز نباشد.
استفاده از کود های پیشنهادی، موجب اصلاح بافت خاک، افزایش مواد آلی، کاهش میزان شوری و قلیایی بودن، افزایش جمعیت موجودات زنده مفید در خاک و تامین ازت مورد نیاز گیاه می شود. در ضمن، ریشه زایی و استقرار بهتر نشاء(پس از انتقال به زمین اصلی)، جذب بیشتر موادغذایی موجود در خاک و از همه مهم تر، کاهش برخی بیماری های قارچی خاک را نیز در پی دارد.
برداشت هندوانه
در مزرعه از خشک شدن پیچک های موجود در محل اتصال دم میوه به ساقه و یا تغییر رنگ قسمتی از میوه که در تماس با خاک قرار دارد، ( از سفید به زرد کرم ) می توان به رسیدگی هندوانه پی برد. هندوانه در زمان رسیدگی کامل برداشت می شوند، چون بعد از جدا شدن از بوته درصد قند آن افزایش نمی یابد. از ضربه زدن به میوه و نوع صدای حاصل نیز برای تعیین رسیدگی استفاده می شود، و در ارقام با خطوط سبز رنگ، در قسمت گلگاه میوه و محل وصل شدن خطوط به یکدیگر حالت مجزایی ایجاد می شود، که از علائم رسیدگی محسوب می شود.
برای جدا کردن میوه ها به جای چرخاندن و کندن آنها بهتر است، از چاقوی تیز استفاده شود. بعد از بریدن میوه ها از بوته قسمت تحتانی میوه که مستعد آفتاب سوختگی است، باید به طرف زمین باشد. بهتر است به هنگام برداشت مقداری از ساقه روی میوه باقی بماند.
